Deze Internet column verschijnt elke zaterdag in de bijlage Ter Zake van De Morgen
Nessie, het monster van Loch Ness, is al een tijdje met pensioen. De pers overbrugt de zomerse komkommertijd tegenwoordig met verhalen over graancirckels. Over dat fenomeen kun je ook op Internet heel wat vernemen. Doorzoek je Alta Vista dan vind je meer dan duizend pagina's terug over graancirkels.
Crop circles oftewel graancirkels werden voor het eerst opgemerkt in Engeland. Medio de jaren zeventig verschenen daar simpele cirkels in koren-, tarwe- en koolraapvelden. De patronen werden steeds ingewikkelder. Op den duur verschenen er geometrische figuren met de omvang van een voetbalveld. Een volledig foto-archief van graancirkels vind je op de Crop Circle Connector.
Hoe de patronen ontstonden, bleef onduidelijk. Onderzoekers vonden geen voetsporen en de enorme patronen ontstonden soms in enkele uren tijd. Er bestond geen twijfel over: buitenaardse wezens probeerden met ons te communiceren in een onbekende geometrische taal. UFO-adepten hielden 's nachts de wacht in de velden, vragen werden gesteld in het parlement, "cerealogische" studieverenigingen ontstonden en splitsten. Men ontdekte graancirkels in de VS, Canada, Bulgarije, Hongarije, Japan, Rusland en Nederland.
In 1991 bekenden Doug Bower en Dave Chorley, twee kameraden uit Southampton, dat ze al vijftien jaar graancirkels "creëerden". Ze begonnen met simpele patronen en maakten allengs meer ingewikkelde figuren. Door de toenemende aandacht voor het fenomeen kwamen ook andere grappenmakers op het idee. Omdat Bower's en Chorley's vrouwen zich begonnen af te vragen waar hun mannen 's nachts uithingen, besloten ze er een einde aan te maken. Ze demonstreerden aan journalisten hoe te werk gingen zonder sporen na te laten. De journalist Jim Schnabel schreef het allemaal op in een hoogst amusant boek, Round in circles, in 1994 verschenen bij Penguin.
Begin juli was het raak in Zeeland en Nederlands Limburg. Humo-journalist Jan Hertoghs haalde er een expert bij, een zekere Dr. Haselhoff, lid van het Centre for Crop Circle Studies (CCCS), afdeling Nederland. Meer informatie over het CCCS vind je op URL http://www.hub.co.uk/intercafe/cropcircle/CCCS.html.
Je zou verwachten dat het fenomeen van de graancirkels na Schnabel's exposé een stille dood zou sterven. Dat is echter gerekend buiten de UFO-gekken, zoals de in Humo geïnterviewde Dr. Haselhoff. Deze natuurkundige (Humo zegt er niet bij van welke universiteit) beweert veertig Nederlandse graancirkels te hebben onderzocht, waarvan er volgens hem maar twee nep zijn. Hoe hij echte van onechte graancirkels onderscheidt, staat er niet bij. De geleerde doctor verklaart ook dat hij zich voor aura's is gaan interesseren en ze kan zien. Aura's zijn het "etherische lichaam", de "astrale stof" rond een lichaam. "Haast iedereen die zich intens voor de cirkels interesseert, ontwikkelt een groeiende interesse voor alle fenomenen die buiten de normale werkelijkheid vallen," aldus Hasselhof.
Staan graancirkels buiten de normale werkelijkheid? De vraag stellen is ze eigenlijk beantwoorden, toch voor een nuchter iemand. De Amerikaanse astronoom Carl Sagan verwondert er zich in zijn recent boek The Demon-haunted world: Science as a candle in the dark (Random House) over waarom zoveel mensen gefascineerd zijn door buitennatuurlijke fenomenen. De natuurwetenschappen besturen fenomenen die soms veel wonderlijker zijn dan UFO's, graancirkels, of gezichten op Mars. "Er bestaan genoeg wonderen in de natuur zonder dat we er zelf moeten uitvinden," aldus Sagan. Hij pleit voor scepticisme, hoewel dat moeilijk te verkopen valt aan het grote publiek. "Scepticisme is een essentieel werkinstrument voor elke ontdekker," aldus Sagan.
Lezers van Eco's De naam van de roos herinneren zich zeker Occams scheermes nog. De Engelse franciskaan William of Occam poneerde zevenhonderd jaar geleden al het principe dat je, wanneer je wordt geconfronteerd met twee gelijkwaardige hypotheses om een fenomeen te verklaren, altijd de simpelste hypothese moet volgen. (Over de juiste manier waarop hij dit zei en of hij de eerste was om dit principe te poneren - ook Aristoteles schreef al iets gelijkaardigs-, bestaat wetenschappelijke discussie, maar dat is hier niet van belang.) Occam was dus een vroege adept van wat de Amerikanen, met hun voorliefde voor acroniemen, "KISS" doopten: Keep It Simple, Stupid! Sagan's boek past dit principe toe op een hele hoop buitennatuurlijke fenomenen waarvan de pers tegenwoordig bol staat. Het gedeelte over graancirkels uit Sagan's boek staat trouwens op Internet. Niet iedereen houdt overigens van Occam. Kritiek op diens scheermes lees je in het artikel Let's break up ockham's razor gang van Richard Lubbock.
Hoe worden graancirkels gemaakt? Ook op die vraag vind je op Internet het antwoord. Roel van der Meulen van de Rijksuniversiteit Leiden schreef in 1994 een amusant artikel over "Faking UFO's". In het artikel wordt ondermeer beschreven hoe je zelf graancirkels kunt maken. Meer relativerende informatie over graancirkels vind je op van der Meulens overzichtspagina. Sceptici die "buitennatuurlijke" fenomenen nuchter willen verklaren, vinden een hele hoop ammunitie op The Sceptic Tank en op URL http://www.liii.com/~nyask/biblio/Biblioindex.html. Volg ook de Science Sceptics (sci.sceptic) nieuwsgroep op Usenet.